ETKİN SORUŞTURMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ

5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun amaçladığı tek celsede karar verme amacının yerine getirilebilmesi için, adli soruşturmalar sonucunda açılan kamu davalarında, soruşturma aşamasının etkin ve etkili bir şekilde gerçekleştirilmesi ve tüm işlemlerin yapılmış olması çok önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu amacı gerçekleştirebilmek için soruşturma aşamasında, Cumhuriyet savcısının emrindeki adli kolluk görevlileri aracılığı ile veya doğrudan şüphelinin lehine ve aleyhine olan delilleri eksiksiz olarak toplaması ve muhafaza altına alınması gerekir.

Şayet deliller zamanında ve eksiksiz olarak toplanmaz ise, bu durum etkili soruşturma yapılamamasına ve toplumun adalete olan güvenin yitirilmesine veya sarsılmasınaneden olabilecektir.

Soruşturma aşamasında bazen bu konuda aksaklıklar yaşanabilmektedir. Bu nedenle soruşturma aşamasında yaşanabilecek eksiklikleri gidermek önemli bir mesele haline gelmektedir.

Etkin soruşturmanın koşulları

AİHM etkin soruşturma yükümlülüğü için minimum standartlar getirmiştir. AİHM’ye göre bir soruşturmanın etkin olduğunun söylenebilmesi için şu koşulları taşıması gerekmektedir:^[1]

• Soruşturmanın bağımsız olması gerekir
• Soruşturma tarafsız olmalıdır.
• Soruşturma kamu denetimine açık olmalıdır.
• Soruşturmada yetkili makamların özenli ve hızlı çalışması gerekir.

Etkin bir soruşturmanın varlığından söz edebilmek için yukarıda belirtilen koşulların sağlanması gerekir.

Usule ilişkin yükümlülükler (iddiaların ciddiye alınması ve adil bir sonucun garanti edilmesi)

Devletin bireyleri koruma yükümlülüğü sadece esasa ilişkin değildir; koruma yükümlülüğünün usule ilişkin boyutu da bulunmaktadır.

Usule ilişkin yükümlülükler, AİHS’de düzenlenen hakların teorik veya hayali olmayıp etkili ve uygulanabilir olmasının zorunlu bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Aksi takdirde polis veya diğer kamu görevlileri tarafından yapıldığı ileri sürülen kötü muamele yasağının ihlali iddialarının soruşturulması, kötü muamele yasağının temel ve mutlak niteliğine rağmen uygulamada etkisiz kalacak ve bazı durumlarda devlet görevlilerinin cezasız kalmasına yol açacaktır.^[2]

AÎHM, insan hakları ihlalleri ile ilgili iddialarda soruşturma yükümlülüğünün mutlaka iddiayı kabul etme anlamına gelmediğini ancak iddiaların ciddiye alınması ve adil bir sonucu garanti eden bir usulle soruşturulması gerektiğini birçok kararında dile getirmiştir.^[3]

Soruşturma aşamasında etkinliğin sağlanabilmesi bağlamında yaşanabilecek ve mutlaka giderilmesi gereken bazı konuların ele alınması faydalı olacaktır.[4]

Olayla ilgili araştırma işlemlerine başlama

Savcılık makamı bir suç işlendiğine dair ihbar ve şikâyet alması halinde, hızlı bir şekilde adli kolluk görevlileri aracılığı ile veya doğrudan kamu davasını açmaya yer olup olmadığı hususunda karar verebilmek için olayla ilgili araştırmaya başlaması gerekir. Bu aşamada deliller hızlı bir şekilde toplanmalı ve kamu davası açılıp açılmayacağı hususu değerlendirilmelidir.

Şüphelinin lehine ve aleyhine olan delillerin toplanması

Cumhuriyet savcısı, maddi gerçeğe ulaşabilmek ve adil yargılanmayı tesis edebilmek için şüphelinin lehine ve aleyhine olan tüm delilleri toplamalı ve bu delilleri muhafaza altına almalıdır.

Soruşturmanın gizlilikle yürütülmesi

Soruşturma işlemlerinin hukuka uygun bir şekilde gerçekleştirilmesi ve suçsuzluk karinesine uyularak, şüphelinin lekelenmeme hakkının korunabilmesi için soruşturmanın gizlilikle yürütülmesi gerekmektedir. Soruşturma aşamasında gizlilik ilkesine uyulması büyük önem arz etmektedir ve bu konuya özen gösterilmesi şarttır.

İfadesi alınacak öznelerin sıfatlarının tespiti ve ifadelerinin alınması

Soruşturma işlemleri sırasında ifadesine başvurulan kişinin şüpheli, müşteki, tanık vs. taraf sıfatının öncelikle tespit edilmesi ve buna göre ifadesinin alınması gerekmektedir.

Şikâyetin açıklattırılması ve tespiti

Öncelikle mağdura/müştekiye şikâyetine konu eylemin kuşkuya ve duraksamaya mahal vermeyecek şekilde açıklattırılması ve şikayetçi olup olmadığı hususunun da mutlaka sorulması gerekir.

Suç tipine göre detaylı ve somut eylemi açık bir şekilde belirleyecek şekilde ifade alınması zorunluluğu

Şüpheli savunması ile müşteki, tanık ve ifade sahibi beyanları, suç tipine göre detaylı ve somut eylemi açıkça ortaya koyacak şekilde alınmalıdır. Bu husus soruşturmanın hangi yönde ilerleyeceği ve yapılacak işlemler konusunda yol gösterici olacaktır.

Müştekinin şüpheli haline gelmesi

Müşteki olarak dinlenen kişiler, soruşturma süreci içerisinde şüpheli hâline gelmesi durumunda, müşteki ifadesiyle yetinilmemeli, isnat edilen suçlamalarla ilgili müştekinin şüpheli sıfatıyla da ayrıca savunmasının alınması gerekmektedir.

Şüphelinin soruşturma sürecinde yeniden ifadesinin alınması ihtiyacı

Şüphelinin, soruşturma sürecinde yeniden ifadesinin alınması ihtiyacı ortaya çıkarsa, bu işlemin yerine getirilmesi kolluğa bırakılmamalıdır. Bu durumda şüphelinin ifadesi bizzat Cumhuriyet savcısı tarafından alınmalıdır.

Şüphelinin gözaltına alınması halinde işlemlerin yerine getirilmesi

Gözaltı süresi, yakalamadan itibaren başlamaktadır. Bu süreye Cumhuriyet Başsavcılığında geçecek süre de dâhildir.  Bu hususlar gözetilerek soruşturma işlemlerinin tamamlanmasının ardından, şüphelilerin ivedi olarak tutuklanmak veya adli kontrol altına alınmak üzere sulh ceza hâkimliğine sevk edilmesi veya serbest bırakılması suretiyle yasal süreye riayet edilmesi gerekir.

Arama kararı verilmesi gereken haller

Nitelikli olaylarda, suç delillerinin elde edilmesi ve şüphelinin yakalanması amacıyla sulh ceza hâkimliğinden arama kararı talebinde bulunulmalıdır.  Şayet gecikmesinde sakınca bulunan hal var ise, bu karar Cumhuriyet savcısı tarafından verilmelidir. Özellikle silah ile işlendiği iddia edilen suçlarda silahın bulunabileceği yerlerde arama yapılması soruşturmanın etkinliğini artıracaktır.

Çocukların yetişkinlerle birlikte suç işlemeleri

Suça sürüklenen çocukların büyüklerle birlikte suç işlemeleri hâlinde, 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanununun 17 nci maddesi gereğince, soruşturmanın iki ayrı dosya üzerinden yürütülmesi gerekir. Bu yasal bir zorunluluktur. Bu durumda her iki soruşturma dosyasına da aynı evrakın mutlaka takılması ve  bu durumun iddianamede açıkça belirtilmesi gerekmektedir.

Cinsel istismar suçlarında soruşturma işlemleri

Cinsel istismara uğradığını beyan eden veya uğradığından şüphelenilen çocukların kendisi, yakınları veya ilgilileri ile ilk olarak kolluk kuvvetine başvurmaları hâlinde, çocuğun ifadesi alınmaksızın, çocuk izleme merkezine (ÇİM) gönderilmesi ve soruşturmanın burada tamamlanması temin edilmelidir. Ancak çocuk izleme merkezinin bulunmadığı yerlerde, ikincil mağduriyetin önlenmesi için ifadenin bir seferde tamamlanmasına dikkat edilmelidir.

Yeteri kadar büro kurulmak suretiyle soruşturmaların etkinliğinin sağlanması

Savcılık makamı, suç ve suçluluk ile gerçekten mücadele edebilmesi için ilgili adli kolluğun şube veya bürolarıyla koordinasyon hâlinde olması gerekir.  Bu nedenle, Cumhuriyet başsavcılığına intikal eden suçların niteliği ve sayısı da gözetilerek yeteri kadar büro kurulmak suretiyle soruşturmaların etkinliği sağlanmalıdır.

Kollukla işbirliği ve iletişim

Savcılık makamı, adli kolluk amir ve memurlarıyla gerekli iş birliği temin etmelidir. Kolluk birimlerinin Cumhuriyet savcısına zamanında ulaşabilmeleri için gerekli önlemler alınmalı ve bu konuda hiçbir yakınmaya neden olunmamalıdır.

Bilişim yoluyla işlenen suçlarda delillerin toplanması

Kısa mesaj veya sosyal medya paylaşımları ile işlenen suçlarda, suça konu içeriklerin tam olarak dosyaya konulması gerekir. Özellikle internet yolu ile işlenen suçlarda sayfa görüntüleri alınmalı(URL adreslerinin gösterilmesi) ve dosyaya delil olarak konulmalıdır.

Çok taraflı suçlar

Çok taraflı suç soruşturmalarında, öncelikle eylemlerin kişilere göre ayrıştırılması gerekmektedir. Çok taraflı suç soruşturmalarında hangi failin eylemi gerçekleştirdiği ile ilgili sorunlar çıkabileceğinden failin teşhisi önemli bir konudur. Bu nedenle failin teşhisi açısından teşhis ile ilgili kurallara gerekli özen gösterilmeli ve olaya dair görüntüler vebu görüntüleri içeren CD kayıtlarının dökümünün mutlaka çıkartılarak soruşturma dosyasına eklenmelidir.

İfadelerde ismi geçen kişilerin dinlenilmesi

Soruşturma işlemleri sırasında belgelerde veya ifadelerde adı geçen kişiler varsa, bu kişilerin konumuna göre, bilgi ve görgü sahibi kişiler olarak şüpheli, mağdur veya tanık olarak mutlaka dinlenilmeleri gerekir.

Vücut izi tespit edilmesi

Yürütülen soruşturma ile ilgili olarak, olay yeri incelemesi yapıldığında vücut izi tespit edilmesi halinde, mutlaka taraflardan parmak izi alınarak mukayese yoluna gidilmelidir.

Kriminal rapor alınması gereken haller

Soruşturma sırasında bazen ele geçen suç eşyaları ile ilgili olarak kriminal rapor alınması gerekebilir. Şayet kriminal rapor alınmasını gerektirir deliller varsa, gecikmeksizin ilgili kriminal inceleme dairesine bu unsurlar gönderilerek raporun temin edilmesi gerekir.  Örneğin, narkotik madde ele geçmiş ise, bu madde hakkında kriminal rapor alınması gerekecektir. Zaten bu konuda rapor alınmadan dava açılması da pek mümkün gözükmemektedir.

Müştekinin iletişim tespitine rıza gösterip göstermediği hususunun sorulması zorunluluğu

Telefon ile rahatsız etme, hakaret ve tehdit ile çalıntı ve kayıp telefon olayları ile ilgili olarak yürütülen soruşturma işlemleri sırasında, mağdur veya müştekinin ifadesi alınırken, iletişim tespitine rıza gösterip göstermediği hususu özellikle sorulmalı ve ilgili öznenin beyanı tutanağa mutlaka geçirilmelidir.

Yaralamaya ilişkin raporların alınması zorunluluğu

Yaralama olaylarında alınan geçici raporların ilgili sağlık birime sevk edilerek kesin rapora çevrilmesi gerekmektedir.Ancak kesin raporun alınamadığı hallerde ise olay tarihli muayene ve konsultasyon raporlarının mutlaka temin edilerek dosyaya ilave edilmesi şarttır. Uygulamada da genelde yaralamaya ilişkin olarak geçici raporlara istinaden kesin raporlar alınarak eylem değerlendirilmektedir.

 

Siber suçlar

Siber suçlarla ilgili olarak yürütülen soruşturmalarda şu hususlar mutlaka araştırılmalıdır:

• Müştekiye ait hesabın nerede bulunduğu,
• Paranın nereden çekildiği,
• Harcamanın nereden yapıldığı,
• Harcamaya konu ürün bilgisi,
• İnternet ortamında yapılan alışverişlerde IP ile LOG kayıtları,
• Ürün teslimat bilgileri,
• Olay tarihli görüntü kayıtları.

Siber suçlarla ilgili yapılan soruşturma sırasında yukarıda yer alan bilgi ve belgelerin mutlaka temin edilmesi gerekmektedir. Bu konu ile ilgili kolluk araştırması, ilgili kurumlara yazılacak yazı ile soruşturma işlemleri yürütülmeli ve bu konudaki eksiklikler giderilmelidir.

Bu hususlar ile ilgili elde edilecek veriler ışığında somut olay değerlendirilmeli ve bir sonuca varılmalıdır.

Soruşturma akıbetinin sorulması/evrakın akıbetini sorma

Yürütülen soruşturmanın makul süre içerisinde sonuçlandırılması gerekmektedir. Bu nedenle kolluk tarafından yapılması istenilen soruşturmaların akıbetinin veya ilgili kurumlara yazılan yazının akıbetinin uygun zaman aralıklarıyla sorularak evrakın sürüncemede bırakılmasının önüne geçilmesi gerekmektedir. 

Nezarethanelerin denetimi

Nezarethane kayıtlarının, Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliğinin 12 nci maddesindeki unsurları ihtiva edecek şekilde tutulması gerekir. Bu nedenle kayıtların usul ve yasaya uygun şekilde tutulup tutulmadığının belirlenmesi ve bu konudaki hususların yerine getirilmesinin sağlanması ve nezarethanelerde kurulu kamera sistemlerinin işlerliği hususunda gerekli denetim sıklıkla yapılmalıdır.

 

Kolluktan gelen evrakın eksik olması

Kolluktan gelen evrakta herhangi bir eksiklik tespit edilmiş ise, soruşturma evrakının bütünüyle kolluğa geri gönderilmemesi gerekir.  Yapılan inceleme sonunda görülen eksiklikler ilgili Cumhuriyet savcısı tarafından bizzat giderilmelidir.

Bu konuda evrakın ilgisi de belirtilmek suretiyle soruşturma evrakının sadece ilgili kısmının, hangi konuda eksikliklerin bulunduğu ve nasıl giderileceği hususuna ilişkin talimatın da eklenerek ilgili kolluk birimine yazı yazılarak eksikliklerin giderilmesi mümkündür.

Soruşturma işlemleri sırasında tereddütler yaşanması

Savcılık makamının, kolluğun görevini yerine getirdiği sırada tereddüt ettiği hususlarda yol gösterici olması gerekmektedir. Yürütülen soruşturma ile ilgili tereddüt yaratacak bazı hususların açık bir şekilde yazılı olarak ilgililere gönderilerek yaşanabilecek duraksamaların önüne geçilmelidir. Gerek duyulan hâllerde bilgilendirme ve değerlendirme toplantıları yapılarak da uygulamada yaşanan aksaklıklar giderilebilir.

Yukarıda belirtilen hususların yürütülen soruşturmalarda mutlaka gözetilmesi gerekmektedir. Belirtilen hususlara riayet edilmesi halinde soruşturmaların etkinliğini artıracaktır.

Soruşturmaların usul ve yasaya uygun yürütülmesi ve yukarıda belirtilen hususlara riayet edilmesi makul sürede yargılama yapılmasına katkı sağlayacaktır.

[1]bkz.Mammadov/Azerbaycan, B. No: 34445/04, 11/1/2007, § 73; Çelik ve İmret/Türkiye, B. No: 44093/98, 26/10/2004, § 55.

[2]Assenov ve diğerleri/Bulgaristan, B. No: 24760/94, 28/10/1998, § 102; Labita/İtalya, §§ 131-136.

[3]Saçılık ve diğerleri/Türkiye, B. No: 43044/05, 45001/05, 5/7/2011, §§ 90, 91.

[4] Soruşturmanın etkinliği açısından soruşturma işlemleri ile ilgili yapılması gereken hususular konusunda bkz.;Adalet Bakanlığı Ceza İşleri Genel Müdürlüğü’nün “Adli Kolluk Uygulamaları” konulu, 19120602-5-659-097-2006-E.1337/65608 sayılı ve 27/09/2018 tarihli yazısı.